Handleiding voor het kiezen van een geschikte (eerste) telescoop

Het kiezen van een telescoop is een lastige opgave. Als (ouder van) een jong sterrenkundige is het gemakkelijk om te verdwalen in alle informatie die online te vinden is. Daarom besloten we bij Descartes om neer te schrijven wat onze ervaring is met telescopen binnen de jeugdvereniging en hoe wij denken dat jij de beste keuze kunt maken.

1. Heb ik een telescoop nodig?

Goede, stevige telescopen waar je nog lang plezier aan zult beleven, zijn jammer genoeg duur. Denk hierbij aan een prijskaartje van minstens €150. Daarom is de eerste stap voor het kiezen van een telescoop nadenken over wat je ermee wilt gaan doen. Je kunt namelijk al aan heel wat sterrenkunde doen zonder telescoop. Wil je de kraters van de maan bekijken? Wil je de manen van Saturnus en Jupiter zien? Wil je Andromeda en de Pleiaden bekijken? Dan volstaat een goede verrekijker. Met een verrekijker kun je verrassend veel zien en zelfs een stuk makkelijker dan met een telescoop.

Verrekijkers kunnen ook duur zijn en met een kleine verrekijker zal je veel minder kunnen zien dan met een grotere verrekijker. Maar als je eens rondvraagt binnen de familie, zal je merken dat er heel wat meer mensen thuis goede verrekijkers hebben liggen dan telescopen. Merk op dat over het algemeen oude optica niet perse slechte optica is. Lang verhaal kort, het is vaak beter en leuker om met een goede verrekijker de duisternis in te trekken dan met een goedkope speelgoedtelescoop.

Zeker ook een goede plaats om te zoeken naar telescopen, zijn tweedehands websites. Dat komt omdat telescopen, tenzij ze kapot zijn, niet slechter worden met de leeftijd zoals dat wel het geval is met bijvoorbeeld computers. Hiervoor moet je echter nog beter bekend zijn met hoe telescopen werken en is het belangrijk dat je de telescoop kunt inspecteren voordat je het koopt.

2. Wat betekenen die getalletjes en waar moet ik op letten?

Over het algemeen zijn er drie getalletjes die vaak worden vermeld bij verkoop: diameter (ook wel “opening”, meestal in mm), brandpuntsafstand (ook mm) en vergroting (bv 100x). Bij telescopen geldt de vuistregel, hoe groter hoe beter. Een telescoop met een grotere diameter zal meer licht opvangen en een telescoop met een grotere brandpuntsafstand zal een grotere vergroting hebben. Toch is niet elk getal even belangrijk:

a) Diameter: dit is meestal het belangrijkste getalletje. De belangrijkste functie van een telescoop is om licht op te vangen uit de ruimte en hoe meer licht je opvangt, hoe meer je later zult kunnen gaan inzoomen. Immers, hoe meer je inzoomt, hoe minder licht je overhoudt. De hoeveelheid opgevangen licht gaat kwadratisch omhoog met de diameter.

Een diameter die twee keer groter is, zorgt dus voor vier keer zoveel lichtopbrengst. Het verschil tussen 6 cm en 8 cm diameter lijkt bijvoorbeeld weinig, maar die van 8cm vangt wel 80% meer licht op, bijna een verdubbeling! Om enkel planeten en de maan te observeren, hoef je geen grote diameter te hebben, hier volstaat 60mm. Wil je donkere objecten zoals nevels, sterrenstelsels, bolhopen en ontplofte sterren zien, dan raden we ten minste 100mm aan.

b) Brandpuntsafstand: ook dit is belangrijk. Hoe groter deze afstand, hoe meer de telescoop standaard zal vergroten. Voor het observeren van kleine heldere objecten zoals planeten is dit zelfs belangrijker dan de diameter. Voor het observeren van grote objecten, zoals sterrenhopen en nevels, is dit echter niet het belangrijkste. Neem 500 mm als richtlijn en probeer hier niet onder te gaan.

c) Vergroting: dit is een vaak gebruikte term voor het verkopen van iets lagere kwaliteit telescopen. Het is namelijk makkelijk te begrijpen maar eigenlijk niet heel nuttig. De uiteindelijke vergroting is niet alleen afhankelijk van de telescoop die je koopt, maar ook van het oculair (lens waar je uiteindelijk door kijkt) dat er op geplaatst wordt. In principe is het mogelijk om eender welke vergroting op elke telescoop te krijgen door een juiste reeks van oculairs te gebruiken. Maar als je een grote vergroting op een kleine telescoop zet, zal je helemaal niets zien. Dat komt omdat meer vergroting zorgt voor een donkerder beeld. Daarom spreken ze op sommige plaatsen wel van “nuttige vergroting”, dit is een schatting van wat je kunt behalen zonder teveel licht te verliezen. Verder negeer je dit getalletje best.

3. Welke buis wil ik?

Het belangrijkste onderdeel van een telescoop is natuurlijk de buis met alle bijhorende optische onderdelen. Voor beginnende amateurastronomen kies je voornamelijk uit de volgende twee opties: een lenzenkijker (Refractor/Achromaat) of een spiegelkijker (Reflector/Newton). Over het algemeen hebben spiegelkijkers vaak een grotere diameter voor dezelfde prijs. Een spiegeltelescoop met een diameter van 130mm kost bijvoorbeeld rond de €230 terwijl een lenzenkijker met dezelfde diameter al snel €2000 kost (gebaseerd op info van astromarket.org). Wil je (ook) nevels, sterrenstelsels en sterrenhopen zien (deepsky), dan raden we je dus aan om een spiegeltelescoop te kopen. Een detail is wel dat de meeste spiegelkijkers een omgekeerd beeld hebben, terwijl lenzenkijkers vaak een ingebouwd prisma hebben dat het beeld automatisch recht zet. Dit wordt je echter snel gewoon, in de ruimte is er namelijk geen boven en onder.

4. Welk type montering wil ik?

De montering van een telescoop is ook heel belangrijk. Een grote telescoop op een slecht statief is zonde van het geld. Omdat een telescoop ver inzoomt, wordt elke trilling vergroot. Het is daarom belangrijk dat een statief stevig is en tegen een stootje kan. Er bestaan ook hier twee grote categorieën: azimutale en equatoriale monteringen. Een azimutale  montering is licht, goedkoop, intuïtief en hiermee beweeg je simpelweg over een horizontale en een verticale as. Een equatoriale montering daarentegen beweegt over twee schuine assen waarvan eentje in de richting van de Poolster staat. Dat zorgt ervoor dat je de sterrenhemel, die lijkt rond te draaien, simpelweg kunt volgen door aan één as te draaien. Dat is heel handig om objecten te kunnen volgen, maar is niet noodzakelijk. Een equatoriale montering heeft ook een gewicht om de telescoop in balans te houden.

Een type montering dat heel populair is geworden bij spiegelkijkers is de “dobson” montering. Dit is een simpele azimutale montering zonder driepoot en is heel handig in gebruik, zeker voor de wat grotere spiegelkijkers (>150mm). Wel nemen deze monteringen meer plaats in tijdens het vervoeren.

GoTo systeem: Sommige monteringen hebben een automatisch volgsysteem waarbij je de naam van een object kunt ingeven en automatisch dat object in de telescoop te zien krijgt. Dit heet een “GoTo systeem”. Hierbij moet je de telescoop eerst kalibreren op een aantal standaardsterren waarna de telescoop zelf gaat zoeken. Voor beginnende amateur astronomen raden we dit niet aan. Dat komt omdat monteringen met een GoTo vaak erg prijzig zijn en je voor diezelfde prijs beter een grotere telescoop kunt kopen. Bovendien neemt dit het plezier van het zoeken weg bij het waarnemen. Let wel op; dit advies geldt niet voor mensen die aan astrofotografie willen doen, hiervoor is een volgsysteem cruciaal.

5. De attributen:

Bij een telescoop horen ook enkele attributen die belangrijk kunnen zijn:

De zoeker: Een zoeker is een instrument dat op bijna elke telescoop staat en dat ervoor zorgt dat je een breder beeld hebt waarmee je de telescoop kunt richten. Deze komen in twee grote categorieën: zoekers met lenzen en laser/LED zoekers. Zoekers met lenzen zijn de traditionele soort en hebben een kruisje in het beeld waarmee je de telescoop kunt richten. Laser of LED zoekers weerkaatsen een stipje op een stukje glas waardoor je een puntje aan de hemel te zien krijgt. Laser/LED zoekers zijn doorgaans lichter en intuïtiever in gebruik omdat lenzen zoekers het beeld meestal omkeren. Het nadeel is dan wel weer dat je de batterijen regelmatig moet vervangen.

De oculairs: Oculairs, soms ook wel gewoon “lenzen” genoemd, zijn oogstukken die je op het einde van een telescoop kunt zetten. Oculairs zijn nodig om het beeld zichtbaar te maken en komen in verschillende zoom niveaus. Dit zoomniveau wordt gegeven in millimeters. Hoe kleiner de mm, hoe groter de vergroting, hoe minder licht je hebt en meestal hoe kleiner het gaatje waardoor je kijkt.

Afhankelijk van wat je wilt bekijken, iets groot en donker (nevel) of iets klein en helder (planeet), heb je dus een ander oculair nodig. Je begint altijd met grote millimeters (kleine zoom) en gaat, indien mogelijk, steeds kleiner (grote zoom). In dat opzicht is dit dus de versnellingsbak van een telescoop. De handigste oculairs zijn 10mm en 25mm omdat je hier veel mee kunt. Oculairs kleiner dan 5mm zijn in de goedkopere telescopen zelden handig. Wanneer je een telescoop koopt krijg je (vaak) een 10 mm en een 25 mm oculair erbij, het is dus (meestal) niet nodig om deze nog apart te kopen.

De uiteindelijke vergroting van een telescoop bereken je dan simpelweg als volgt:

Barlow lens: Een toevoeging die soms bij telescopen zit is een Barlow lens. Zie dit als de turbo van een telescoop. Deze lens steek je tussen de telescoop en het oculair en kun je gebruiken om nog verder in te zoomen bij bijvoorbeeld planeten. Hierbij verlies je echter nog meer licht, waardoor deze lenzen enkel handig zijn voor het bekijken van heldere planeten of de maan.

De doos: Het klinkt misschien gek, maar een stevige verpakking is een grote meerwaarde. Een telescoop neem je graag mee op vakantie, op een waarnemingskamp met je favoriete jeugdbeweging of gewoon naar een donkere plaats. Daarbij is het bijna altijd nodig om de telescoop te demonteren en te herpakken om het in de auto te steken. Een sterke verpakking/doos kan dus erg handig zijn voor het vervoeren maar ook voor het stockeren van een telescoop.

6. Ten slotte:

Is er iets niet duidelijk, wil je meer advies of wil je eens een telescoop uitproberen (Descartes heeft alle typen monteringen en buizen ter beschikking), neem dan zeker contact met ons op. Wij delen graag onze ervaring en tips. We wensen jullie heel veel succes met het kiezen van een telescoop. Heldere nachten en veel kijkplezier!